Sluiting Memorial brengt overheidsrepressie terug van (nooit) weggeweest

Het vonnis van de rechter om International Memorial Society te sluiten, uitgesproken op 28 december 2021, is zonder enige twijfel een van de zwartste bladzijden in de jonge geschiedenis van de Russische Federatie. De uitspraak is immers een harde schending van de Russische Grondwet en toont daarmee (nog maar eens) aan dat er geen enkele stabiele rechtsgrond is in Rusland. Met dit vonnis wordt niet alleen het lot bezegeld van de medewerkers en vrijwilligers van Memorial, maar ook van de miljoenen mensen die een beroep deden op deze organisatie om recht en rechtvaardigheid te zoeken.

Een omwenteling die nooit gebeurde

De perspectieven op democratie en een echte rechtstaat, die gedurende enkele jaren werden gekoesterd, werden al vrij snel getemperd door het feit dat het repressief staatssysteem van de Sovjet-Unie niet werd omgevormd toen de Sovjet-Unie implodeerde. De mensen die in de jaren 1980 en 1990 actief waren in de mensenrechtenbeweging kregen het niet voor elkaar om een werkelijke omslag te bewerkstelligen. De overheidsfunctionarissen keken heel even de kat uit de boom en zagen dat er geen massale eis kwam op gerechtgheid, op het bovenhalen van de waarheid over de sovjetrepressie. En de gewone burgers hadden niet door welke gevolgen het uitblijven van dergelijke eisen had. Na een kortdurende injectie van wat democratische ingrediënten, werd de illusie gewekt dat een democratie werd opgebouwd, met alles erop en eraan. Maar het enige democratische dat werd geïnstalleerd was een nieuwe grondwet (1993). Meteen werd duidelijk dat die niet zonder slag of stoot zou worden geïmplementeerd. Zo klonk toen binnen het leger al de weigering om de eed af te leggen op deze nieuwe grondwet. 

De oprichting van Memorial mag op zich een wonder heten. Het is door de niet aflatende inzet en de moed van mensen als Andrei Sacharov, dat deze organisatie er kwam. Dit werd mogelijk gemaakt door de beslissingen van de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, waaraan ook de Sovjet-Unie deelnam. Dankzij een luik 'mensenrechten' kon Memorial opgericht worden. Belangrijk doel van Memorial was het onderzoeken, archiveren en openbaarmaken van de repressie van het sovjetapparaat. Er kwamen herdenkingsmomnumenten voor de slachtoffers en musea met voorwerpen, documenten en fotomateriaal van de sovjetkampen, er kwam een hulpprogramma op gang om teruggekeerde gevangenen of hun familieleden te ondersteunen met voedsel, kledij of andere hulp, en er ontstond een netwerk van juristen om slachtoffers bij te staan. Vanuit die laatste werking ontstond later het Mensenrechtencentrum Memorial, dat zich ging bezighouden met actuele schendingen, dus niet die van tijdens het sovjetregime, maar die van het huidig Russisch beleid. De oorlog die vele jaren woedde in de Tsjetsjeense Republiek vormde binnen deze werking een sleutelrol voor de ontwikkeling van naamsbekendheid, expertise en knowhow, die tot ver over de landsgrenzen erkend werd.

Oorlog in Tsjetsjenië en 'shrinking space'

Het is uiteindelijk de oorlog in Tsjetsjenië (eerste van 1994 tot 1996, tweede van 1999 tot onbepaalde datum) en de manier waarop het Russisch beleid daarmee omging, die de democratie en de rechtstaat de das omdeed. Verzet en oppositie tegen het beleid waren ongewenst. Net als tijdens de sovjetperiode. En mensenlevens waren van geen tel, ook zoals in de sovjetperiode. De doodssteek voor de mensenrechtenbeweging kwam er met de wet op "buitenlandse agenten". Het idee ervoor ontstond in de nasleep van de gijzelingsactie in Beslan en de slachtpartij die de Russische overheid daar aanrichtte. Mensenrechtenverdediging werd vanaf dan stelselmatig gelijkgesteld met terrorisme, en wie daarvoor steun kreeg uit het buitenland (bv. de Europese Commissie of de Verenigde Staten), werd beschouwd als buitenlandse spion. Dit discours zette de machine in gang om de al kleine beschikbare ruimte voor mensenrechtenverdediging nog te verkleinen. Een proces dat we in Israël ook zien en beschreven wordt als de "shrinking space". Gevolg van die wet is dat organisaties die subsidies of giften ontvangen uit het buitenland zich op elke vorm van communicatie kenbaar moeten maken als "buitenlands agent'. Als landverrader dus. 

Het mechanisme dat door de Russische overheid in gang werd gezet, kon niet meer gestopt worden. Buiten Memorial zijn al vele andere sociale, ecologische, politieke of andere bewegingen gedwongen geweest hun deuren te sluiten. Want feit is dat het nu eenmaal niet de Russische overheid is die de burgermaatschappij (civil society) steunt, maar wel donoren en overheden uit het buitenland. De belangengroepen die enkel met privégeld kunnen werken in Rusland hebben het erg moeilijk. Dus wie iets wil verbeteren aan het lot van mensen met een handicap, weeskinderen, gevangenen, langdurig zieken, armen, werklozen, migranten, psychiatrische patiënten, of elke andere persoon die op een of andere manier gehinderd wordt door arbitraire beslissingen (in de bouw, op het werk, in de gemeente, enz.) en hier verhaal tegen wil maken, is hoe dan ook aangewezen op hulp uit het buitenland.

Uit de verklaring van het bestuur van Memorial van 28 december:

"De formele reden die in de klacht van het Openbaar Ministerie wordt genoemd, is het ontbreken van het label 'buitenlandse agent' op sommige materialen. Tijdens de hoorzitting is de inconsistentie van deze beweringen duidelijk aangetoond.

Maar vandaag heeft de rechtbank eindelijk geen formele reden genoemd, maar de echte reden voor de liquidatie van het International Memorial: het Openbaar Ministerie beweert dat we de Sovjetgeschiedenis verkeerd interpreteren en "een vals beeld creëren van de USSR als een terroristische staat", en "kritiek uithalen naar de staatsautoriteiten". En de staat staat, volgens onze tegenstanders, buiten alle kritiek.

De beslissing van het Hooggerechtshof bevestigde eens te meer dat de geschiedenis van politieke terreur, georganiseerd en geleid door de staatsautoriteiten, voor Rusland geen academisch onderwerp blijft dat alleen voor specialisten interessant is, maar een acuut probleem van onze tijd. Ons land heeft een eerlijke en gewetensvolle reflectie op het Sovjetverleden nodig; dit is de garantie van haar toekomst. Het is belachelijk te denken dat de gerechtelijke liquidatie van International Memorial deze kwestie van de agenda zal halen. De hele Russische samenleving moet zich de tragedies uit het verleden herinneren. En niet alleen de Russische: de herinnering aan staatsterreur verenigt alle voormalige Sovjetrepublieken.

Natuurlijk zullen we de beslissing van het Hooggerechtshof van de Russische Federatie op alle mogelijke manieren aanvechten. En we zullen legitieme manieren vinden om ons werk voort te zetten. Memorial is geen organisatie, het is zelfs geen sociale beweging. Memorial is de behoefte van de burgers van Rusland aan de waarheid over zijn tragische verleden, over het lot van vele miljoenen mensen. En niemand zal deze behoefte kunnen "liquideren"."

Pax Christi Vlaanderen steunt Memorial

Samen met de internationale Pax Christi beweging steunt Pax Christi Vlaanderen de International Memorial Society, waar het voor staat en wat het betekent. Het is niet voor niets dat in 2014 Memorial de Pax Christi Peace Award ontving. Eén van de vele prijzen trouwens die Memorial te beurt viel. Het werk van deze organisatie is immers ongelooflijk belangrijk. En de sluiting ervan door de Russische overheid toont dit belang des te duidelijker aan. De Russische overheid wil geen kritiek. Punt. 

Maar dat zal niet gebeuren: wat onrechtvaardig is, moet benoemd worden. Zo vaak als nodig. Daarom blijven wij Memorial steunen.